Δυτικά από το χωριό Βυζάρι υπάρχει ένας ακόμη σημαντικός αρχαιολογικός χώρος με ερείπια από τα ρωμαϊκά χρόνια. Ανάμεσά τους σώζονται σε μεγάλο ύψος τα λείψανα μίας πολύ μεγάλης βασιλικής*. Στα 1956-1958 ο καθηγητής Κ. Καλοκύρης ολοκλήρωσε την ανασκαφή του ναού. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για τρίκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική, διαστάσεων 34×17,30 μ., με νάρθηκα* στα δυτικά, ενώ ανατολικά καταλήγει σε τρεις ημικυκλικές αψίδες, από τις οποίες η μεγαλύτερη-μεσαία διασώζει υπολείμματα συνθρόνου*. Ο τρίκλιτος ναός διαιρείται από ψηλούς, κτιστούς στυλοβάτες που εκτείνονται από τον ανατολικό μέχρι τον δυτικό τοίχο, με ανοίγματα επικοινωνίας με τα πλάγια κλίτη μόνο στον χώρο του ιερού. Οι στυλοβάτες έφεραν σειρές από πέντε αρράβδωτους κίονες, για να στηρίζουν τις τοξοστοιχίες* που κατέληγαν στον ανατολικό και τον δυτικό τοίχο. Το δάπεδο του ναού είχε κατασκευαστεί από πήλινες πλάκες με τη μορφή πλίνθου. Το ιερό βήμα καταλαμβάνει έναν ιδιαίτερα μεγάλο χώρο στο μέσο του οποίου διατηρείται μερικώς η κάτω πλάκα της αγίας τράπεζας. Ορισμένοι από τους κιονίσκους* που βρέθηκαν στην ανασκαφή στήριζαν την άνω πλάκα, τμήματα της οποίας επίσης έχουν σωθεί. Ο πώρινος στυλοβάτης* του τέμπλου που κάμπτεται σε προστώο, αποτελείται από εναλλασσόμενους ορθογώνιους και κυκλικούς δόμους. Η κυκλική κατασκευή μπροστά από την αψίδα του νότιου κλίτους που θεωρήθηκε χωνευτήριο, θα πρέπει να ερμηνευθεί ως κολυμβήθρα, όπως συναντάται και στις βασιλικές Πανόρμου, Φόδελε, Περάματος και του περίκεντρου Ναού της Επισκοπής Κισάμου. Ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι η βασιλική κτίστηκε κατά τα τέλη του 8ου ή τις αρχές του 9ου αι. με υλικά από άλλη παλαιοχριστιανική βασιλική σε δεύτερη χρήση. Τα στοιχεία ωστόσο συνηγορούν ότι πρόκειται για κτίσμα του 6ου αι., που δέχτηκε μεταγενέστερες επεμβάσεις. Η βασιλική φαίνεται ότι καταστράφηκε οριστικά από τις αραβικές επιδρομές του 9ου αι., σύμφωνα και με τα συμπεράσματα του Καλοκύρη.

[Πηγή: Μιχάλης Γ. Ανδριανάκης – Κωνσταντίνος Δ. Γιαπιτσόγλου (2012). Χριστιανικά Μνημεία της Κρήτης. Ηράκλειο, σ. 313].

_____

*βασιλική: τύπος ναού με ορθογώνια κάτοψη, ο κύριος χώρος του οποίου χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε τρία ή περισσότερα κλίτη.

*νάρθηκας: αλλιώς πρόναος, είναι ο στενόμακρος χώρος στο δυτικό τμήμα της εκκλησίας και λειτουργεί σαν προθάλαμος του κυρίως ναού.

*σύνθρονο: βάθρα πρεσβυτέρων, καθίσματα τα οποία βρίσκονται διατεταγμένα στην ανατολική πλευρά του ναού, εντός του Ιερού.

*τοξοστοιχία: σειρά από διαδοχικά τοξωτά ανοίγματα.